تاریخچه سماور با فرهنگ ایرانی گره خورده است. سماور بخشی از سنت‌های گذشته ایرانیان می‌باشد به طوری که در بهترین نقاشی‌های هنرمندان نیز نشان داده شده است تا جایی که بر سر در خانه بروجری‌ها در کاشان و حتی بر روی سنگ مزار خان‌ها در استان لرستان، نقش سماور که سمبل مهمان نوازیست به چشم می‌خورد زیرا هنگامی که میهمان وارد خانه می‌شد، میزبان قبل از هرکاری سماور را روشن می‌کرد.
در بسیاری از خانواده‌های ایرانی هنوز خاطره نوشیدن چای با سماور زغالی در کنار پدربزرگ و مادربزرگ برایشان زنده است. نویسندگان سراچین در این مقاله می‌خواهند تاریخچه سماور را در ایران برایتان شرح دهند.
معنی سماور
سماور Самовар یک کلمه روسی به معنی خود جوش می‌باشد و از یک ظرف فلزی دارای مخزن آب تشکیل شده است. ویژگی این ظرف فلزی مخزن دار، عمل آوردن چای با کمک گرمای بخار آب است که اصطلاحا به آن دم کشیدن چای می‌گویند. براساس اطلاعات منابع تاریخی موجود، اولین زادگاه سماور در خراسان قدیم بوده است البته سماور نه به معنای شکل امروزی آن بلکه وسیله‌ای شبیه به سماور که برای دم کردن جوشانده‌های گیاهی از آن استفاده می‌کردند.
این وسیله در قرن 18 میلادی از ایران به روسیه وارد شده و صنعتگران شهر تولا آن را تبدیل به سماورهای با شکل و شمایل امروز کردند.
تاریخچه سماور در ایران
سماور به شکل امروزی آن اولین بار در دوره سلطنت شاهرخ شاه، نوه نادرشاه افشار از روسیه وارد ایران شد و از کالاهای وارادتی محسوب می‌شد. این کالای وارداتی ابتدا فقط در مهمانی‌های رجال و اشراف استفاده می‌شد و با گسترش مصرف چای به مثابه یک نوشیدنی خوش طعم، نقش سماور در تهیه چای میان اشراف و رجال آن دوره بیشتر احساس شد و باعث حس رقابت و چشم و هم چشمی در استفاده از این وسیله شد تا جایی که استفاده کردن از سماور به سرعت بین رجال تهران و دیگر شهرها افزایش پیدا کرد.
در زمان ناصرالدین شاه و صدرات امیرکبیر بزرگ که دوران پیشرفت ایران نیز به حساب می‌آید، امیر صنعتگران ایرانی را تشویق به ساختن سماور کرد. با گسترش ساخت سماور در همه شهرهای ایران این وسیله دیگر مخصوص خانه‌های اشراف نبود و مردم عادی هم می‌توانستند از آن استفاده کنند. عوام به سماور “حمام برنجی” می‌گفتند.
مرکز تولید سماور در ایران البته به شکل سنتی، شهر بروجرود در استان لرستان بوده است و بیشتر سماورهای تولید شده در این شهر از جنس ورشو و برنج می‌باشند.
نوع جنس و اندازه سماور
اولین سماورهای ساخته شده توسط صنعتگران ایرانی بسیار ساده بودند. اما با پیشرفت ابزارهای صنعتی، این وسیله بسته به نحوه استفاده مردم در شکل ها و اندازه‌های مختلف، تولید گردید. به طوری که سماورهای کوچک برای منازل و سماورهای بزرگ برای قهوه‌خانه‌ها، رستوران‌ها و.قطارها…ساخته می‌شدند.
نکته جالب این که سماورهایی که بیشتر در وسایل حمل و نقل مانند قطار استفاده می‌شدند دسته و پایه‌هایشان تاشو بودند و حتی برخی از آن‌ها محل خاصی برای پخت غذا داشتند.
ساخت سماور با آلیاژ طلا، نقره، نیکل و استیل انجام می‌شد و هر فردی با توجه به استطاعت مالی خود از هر جنس از سماور استفاده می‌کرد. به طور مثال جنس طلا معمولا برای اعیان و اشراف و جنس نیکل و استیل برای مردم عادی بود.
مقاله پیشنهادی: راهنمای خرید سماور
سوخت سماور
شاید این سوال برایتان پیش بیاید که در زمان‌های قدیم که هنوز به خانه‌ها لوله‌های گاز وارد نشده بود این سماورها چگونه کار می‌کردند؟ سراچین به این سوال این گونه پاسخ می‌دهد:
تاریخچه سماور زغالی همزمان با ورود سماور به ایران یکی است. وجود زغال سنگ در ایران قدیم و دسترسی نسبتا آسان همه طبقات اجتماعی به آن باعث شده بود که صنعتگران ایرانی با ورود سماور به ایران، سوخت آن را نیز ذغالی کنند بدین صورت که صنعتگران بین مخزن سماور، لوله‌هایی عمودی شکل برای روشن کردن کردن زغال در آن تعبیه کردند.
سماورهایی که در وسایل حمل و نقل مانند قطارها استفاده می‌شد همه از نوع سماور زغالی بود.
با پیشرفت تکنولوژی و استفاده از سوخت‌هایی مانند نفت و گاز، سماورهای نفتی و گازی وارد خانه‌های ایرانیان شد و در دروه معاصر سماور برقی نیز به این جایگاه اضافه شد. امروزه با جایگزین شدن گاز و برق به ندرت از سماور زغالی استفاده می‌شود اما هنوز افرادی هستند که طعم چای را فقط با سماور ذغالی می‌پسندند و به دنبال خرید سماور زغالی هستند.
سخن آخر
با عمومیت یافتن سماورهای روسی در ایران به تدریج این وسیله از ایران به دیگر کشورها راه پیدا کرد. تبدیل سماور سازی به یک صنعت قوی در ایران باعث جمع شدن سماورهای روسی از خانه‌های ایرانیان شد. هر چند هنوز سماورهای روسی قدیمی در صندوقچه‌های خانه مادربزرگ‌ها یافت می‌شوند.
امروزه سماور بخشی از شناسنامه فرهنگی و تاریخی ایرانیان بحساب می‌آید تا جایی که ما در کتب شعر خود اشعاری به نام سماوریه داریم.
